Pedagogia ciszy (wstęp)

Teresa Olearczyk

PEDAGOGIA CISZY

ISBN: 978-83-7505-676-1

wyd.: WAM 2010

---

Spis treści
WSTĘP	7
Część I
CISZA JAKO ZJAWISKO PRZYRODNICZE I KULTUROWE
Rozdział I
PROBLEMATYKA CISZY
1. Pojęcie ciszy	19
2. Potrzeba ciszy	28
3. Fenomen ciszy	36
4. Istota ciszy	39
5. Wielowymiarowość ciszy	42
Rozdział II
WYBRANE ASPEKTY CISZY
1. Religijny aspekt ciszy: milczenie i cisza w Biblii	76
2. Filozoficzny aspekt ciszy	88
3. Psychologiczny wymiar ciszy	92
4. Egzystencjalny wymiar ciszy	101
5. Ekologiczny wymiar ciszy	103
Rozdział III
ŚRODOWISKA ŻYCIA CZŁOWIEKA
1. Logosfera — środowisko słowa	108
2. Ikonosfera — środowisko obrazu	118
3. Galenosfera — środowisko ciszy	124
4. Zagrożenia dla galenosfery	127
Część II
CISZA W PRAKTYCE KSZTAŁCENIA, WYCHOWANIA I ŻYCIA RODZINNEGO
Rozdział I
CISZA JAKO KATEGORIA PEDAGOGICZNA
1. Przedmiot i zadania pedagogiki ciszy	154
2. Cisza w procesie wychowania	157
3. Funkcje ciszy	162
4. Dyscyplina jako owoc pedagogii ciszy	176
Rozdział II
CISZA W PRAKTYCE PEDAGOGICZNEJ MARII MONTESSORI
1. Główne założenia pedagogiki montessoriańskiej	192
2. Cisza a osobowość nauczyciela	197
3. Cele realizowane w praktyce M. Montessorii	199
4. Zdolność do zachowania ciszy	202
Rozdział III
CISZA JAKO FORMA DIALOGU MAŁŻEŃSKIEGO I RODZINNEGO
1. Czym jest dialog?	206
2. Dialog w małżeństwie i w rodzinie	211
3. Cisza w dialogu małżeńskim i rodzinnym	217
4. Czynniki wpływające na obecność ciszy w rodzinie	226
PODSUMOWANIE	238
BIBLIOGRAFIA	240

WSTĘP

Istnieją zjawiska, które, ze względu na swoją złożoność, wymykają się pobieżnym określeniom, definicjom. Dopiero bliższe poznanie i głębsza refleksja uświadamiają ich bogactwo. Do takich zjawisk należy cisza. Powszechne wrażenie, że cisza jest czymś oczywistym i jednoznacznym, okazuje się złudne. Analiza zjawiska ciszy pozwala na rozpoznanie, interpretowanie, ale także na możliwość tworzenia sfer ciszy.

Dla pedagoga cisza jest naturalną jakością przyrody, sposobem komunikacji w sytuacji wyjątkowej. W pedagogice odgrywa ona istotne znaczenie zarówno w procesie dydaktycznym, jak i wychowawczym, może pełnić funkcję terapeutyczną. Jednak najistotniej przedstawia się w procesie wychowawczym, w samowychowaniu i formowaniu osobowości (woli). Cisza zawsze była obecna w życiu człowieka, dopiero XXI wiek pozwala jej zginąć. Współczesność, tak jak żadna z epok, wykreowała hałas i pośpiech. Nieobecność ciszy przewartościowała życie, spowodowało to dyskomfort, a nawet zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka. I tak oto współcześnie hałas zyskał prawo obywatelstwa. W świecie, w którym zachodzi wymieszanie rzeczywistości realnej i wirtualnej tworzy się specyficzny sposób myślenia, a właściwie jego brak. Promuje się styl emocjonalny, w wyniku którego następuje regres. Zauważalna jest dewaluacja słowa, prymitywizacja, by nie powiedzieć wulgaryzacja języka, ubóstwo leksykalne, redukcja części mowy, języka literackiego. Rzeczywistość zewnętrzna często nie posiada wewnętrznego sensu. Cisza mówi o ukrytym znaczeniu rzeczywistości ducha, jest zespołem znaczeń pozwalającym zrozumieć sens rzeczywistości. Nieuchwytny nastrój ciszy i skupienia ma swoją dynamikę, amplitudę, dlatego życie na krawędzi dźwięku i ciszy wywołuje nasz podziw, zaś odbiór ciszy zależy od kontekstu, w jakim zapada. Prezentowane rozważania stanowią swego rodzaju punkt wyjścia do opisu ciszy i możliwości wykorzystania jej w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Jednym z paradoksów współczesnego świata jest fakt, że żyjemy w coraz większym hałasie i pośpiechu, a równocześnie tęsknimy za ciszą. Jest ona niezwykle potrzebna dla zachowania równowagi wewnętrznej. Pytanie człowieka o ciszę jest w gruncie rzeczy pytaniem o głębię, o możliwość zanurzenia się w głębi. Warto zauważyć, że w ostatnio wydawanym największym kompendium wiedzy pedagogicznej w Polsce nie znalazło się ani pojęcie ciszy, ani żadne terminy z nią związane, co oznacza, że cisza „nie weszła” jeszcze do pedagogiki naukowej¹.

W naukach pedagogicznych cisza nie doczekała się szerszego opracowania. Z dokonanego przeglądu prac związanych z problematyką ciszy wyłania się obraz działań o bardzo zróżnicowanym charakterze, należących do różnych dziedzin, a podejmujących rozmaite aspekty i wymiary tej problematyki. To, co uderza w tej różnorodności, to przekonanie o formach, charakterze dochodzenia do ciszy jako ładu wewnętrznego. Cisza nie jest wyłączą domeną pedagogiki, ma także inne wymiary: kulturowy, filozoficzny, psychologiczny, komunikacyjny i ekologiczny. Nie zostały również przeprowadzone badania empiryczne, które pomogłyby opisać znaczenie tej rzeczywistości w procesie wychowania. W literaturze przedmiotu można zauważyć istnienie pewnego nieładu terminologicznego.

Książka traktuje o potrzebie dowartościowania ciszy jako metody wychowania i kształcenia. Dylemat ciszy polega na nieustannym jej niezrozumieniu, czasem na odebraniu jej ważnej funkcji. Jest ona bowiem przestrzenią spotkania człowieka z samym sobą i Bogiem, jest tożsamo twórcza, wpisana w doświadczenie psychiczne i duchowe. Oczywiście całościowe opracowanie tej obszernej problematyki jest nadal kwestią otwartą. Wieloznaczność i rozległy obszar pojęć i znaczeń wskazuje na konieczność badań empirycznych w tej materii.

Przedstawiona w opracowaniu koncepcja prezentuje ciszę jako wartość i wskazuje na celowość wychowania przez ciszę młodego pokolenia, żyjącego w cywilizacji hałasu. Pedagogika ciszy nie jest alternatywą dla pedagogiki słowa: dialogu, perswazji, ale stanowi jej podstawę, jej warunek sine qua non. Musimy nauczyć się milczeć, zaprzyjaźnić się z ciszą, by móc mówić z głębi siebie, autentycznie. Dotyczy to nie tylko uczniów, wychowanków, ale również — a może przede wszystkim — pedagogów. O ciszy zatem można powiedzieć, że jest potrzebą człowieka związaną z jakością życia, a motywacja do bycia w ciszy wiąże się z określonym przeżywaniem swojego człowieczeństwa. Z psychologicznego punktu widzenia wiąże się z realizacją samego siebie. Powstanie tej książki jest przejawem potrzeby dociekań możliwości tkwiących w ciszy jako potencjalnie nośnej kategorii dla teorii i praktyki pedagogicznej. Rodzi się w tym kontekście pytanie, czy cisza może być włączona w proces wychowawczy, czy może czynić refleksję zorientowaną na ogarnianie rzeczywistości i utrzymanie wobec niej właściwego dystansu².

Problematyka ciszy wskazuje na potrzebę podejmowania nowych zadań mieszczących się w refleksji o „pedagogiczności” ciszy. Warto podkreślać, jak znacząca jest tendencja współistnienia ciszy w procesie wychowania, szczególnie w sytuacji wszechobecnego hałasu i narastającej nadpobudliwości dzieci i młodzieży. Książka podejmuje zagadnienia ważne dla rozwoju człowieka, szczególnie we współczesnym, niezwykle dynamicznym i hałaśliwym czasie, a w pedagogice nieczęsto podejmowane. Wychowanie dokonuje się zawsze pomiędzy dwoma podmiotami: wychowankiem i wychowawcą, zarówno w rodzinie, jak i przestrzeni szkoły, w określonych warunkach; rozgrywa się w warunkach wzajemności i transcendencji. Prowadzenie procesu wychowania wymaga współdziałania wielu nauk: pedagogiki, psychologii, filozofii, medycyny. Refleksja pedagogiczna budowana jest równolegle z myślą filozoficzną, która dokonuje się w przestrzeni ludzkiego doświadczenia.

W pracy podejmuję rozważania naukowe nad zagadnieniem charakteru ciszy, by wskazać jej wagę poznawczą i społecznie praktyczną, a przy okazji zainspirować do dalszych badań i pogłębionej refleksji na ten temat. Należy mieć nadzieję, że podejmowane w przyszłości badania empiryczne pomogą zrozumieć, jakie znaczenie w różnych kulturach przypisywano ciszy i jakie znaczenie miała i mieć powinna w kulturze polskiej. Wraz z pojęciem ciszy pojawia się wiele problemów natury filozoficznej, psychologicznej i pedagogicznej. Rodzą się w tym kontekście pytania: jak rozumie ciszę psychologia, filozofia i inne nauki humanistyczne? Co jest w nich przedmiotem badań? Do jakich wniosków i uogólnień teoretycznych mogą dojść? Jakie będą wynikać z tego wskazania dla praktyki pedagogicznej?

Metodologiczne podstawy badań własnych

Przedmiot badań

Pedagogika ciszy mieści się w ramach pedagogiki społecznej i filozofii, zajmuje się badaniem wpływu ciszy, milczenia na zmiany zachodzące w rozwoju, w procesach i strukturach osobowości człowieka. Są to problemy teoretyczne o dużym znaczeniu dla nauki, gdyż poznanie jakiejkolwiek dziedziny zjawisk wymaga zrozumienia sposobu ich istnienia i rozwoju. W takim rozumieniu ujmowanie fenomenu ciszy jako zjawiska nie tylko fizycznego, ale psychiczno-duchowego, w toku dokonujących się zmian rozwojowych człowieka, jest zadaniem wielu dziedzin nauki. Nie oznacza to, że wszystkie one zajmują się badaniem ciszy i jej roli w procesie wychowania człowieka. Badaniem tego wpływu winna zająć się odrębna, wyspecjalizowana dziedzina nauk pedagogicznych, jaką jest pedagogika ciszy. Dziedzina ta prowadziłaby badania nad zachowaniem się i przeżyciami człowieka z punktu widzenia zmian, jakie dokonują się poprzez kontakt z ciszą na poszczególnych etapach rozwoju człowieka.

W podjętej pracy położono nacisk na potrzebę i obecność ciszy w życiu jednostki i społeczeństwa. Podjęto próbę przeanalizowania zjawiska ciszy w dwóch wymiarach: ciszy jako zjawiska fizycznego (rozumianej jako brak dźwięku) i ciszy jako zjawiska psychicznego (rozumianej jako harmonia wnętrza). Wybór tych płaszczyzn wydaje się podkreślać indywidualną wrażliwość badacza, jego usytuowanie w rzeczywistości badanej, co tworzy perspektywę oglądu badanej rzeczywistości. Te dwie płaszczyzny doświadczeń wzajemnie na siebie oddziałują i pełnią istotną rolę w procesie wyboru działań badacza. Zagadnienie ciszy można postrzegać z dwóch perspektyw: odpowiedzialności za ciszę i odpowiedzialności w perspektywie wychowania do ciszy.

Przedmiotem badań pedagogiki ciszy będzie jej wpływ na zmiany dokonujące się w biegu życia człowieka, szczególnie w zachowaniu młodzieży, w trakcie procesu edukacyjnego. Problematyką zmian w zachowaniu i procesach psychicznych zajmuje się także psychologia. Specyfika przedmiotu badań pedagogiki ciszy polega na tym, że bada ona zmiany szczególnego rodzaju, które prowadzą do rozwoju osobowości, przemiany wewnętrznej i duchowej człowieka, wpływają na zachowanie i sposób bycia. Zasadniczą rolę pełnią tu wyzwania edukacyjne: wrażliwość społeczna, cele pedagogów, (pomagać, wdrożyć i uchronić społeczność szkolną od szkodliwego wpływu hałasu, podjęcia działań profilaktycznych i terapeutycznych wobec narastającej nadpobudliwości młodego pokolenia, czym jest i czemu ma służyć cisza?). Negatywnym zjawiskiem, zajmującym coraz większy obszar życia człowieka, jest hałas, który wpływa negatywnie na rozwój i funkcjonowanie człowieka. Jest on wyzwaniem i zobowiązaniem do podjęcia problematyki ciszy zarówno w jej wymiarze dźwiękowym, jak i ciszy jako harmonii wewnętrznej. Zjawisko hałasu jest coraz częściej podejmowane w literaturze, natomiast cisza jest obszarem wymagającym badań zarówno w obrębie pedagogiki, jak i innych dyscyplin. Istotne znaczenie ma dowartościowanie ciszy jako czynnika komunikacji, wyrażanego w zachowaniach o charakterze werbalnym i niewerbalnym³.

Przedmiot pedagogiki ciszy jest szczególnie złożony, gdyż jego badanie nasuwa liczne trudności natury teoretycznej i metodologicznej. Sposób ujmowania przedmiotu badań tej dziedziny pedagogiki jest w dużej mierze zależny od założeń wyjściowych, jakie przyjmie się w badaniach, oraz od posiadanych przekonań odnośnie natury badanych zjawisk, czyli od wyznawanych poglądów pedagogicznych i filozoficznych, ponadto, wymaga współpracy wielu dyscyplin naukowych. Współczesne podejście do nauki i dynamiczne tempo jej rozwoju wyklucza samotne prowadzenie badań; bez ścisłej współpracy specjalistów z filozofii, teologii, psychologii, nauk medycznych czy socjologii. Pedagogika ciszy przyjmuje, że człowiek jest skomplikowaną istotą fizyczno-psycho-duchową i każde badanie dotyczące rozwoju człowieka i zmian w jego osobowości wiąże się z zauważeniem także sfery duchowej. Wymaga to zaangażowania specjalistów z różnych dziedzin nauki, wtedy badania nad wpływem ciszy na rozwój i funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie pozwolą ująć i potraktować ciszę jako niezbędny czynnik procesu edukacyjnego. Takie ujęcie stwarza warunki sprzyjające całościowemu traktowaniu jednostki jako niepowtarzalnego podmiotu rozwoju i wychowania. Cel badań Ogólnym celem badań było ukazanie różnych wymiarów ciszy, jak i szerokiego jej zastosowania w praktyce pedagogicznej; wskazanie zachowań jednostek i grup w określonych formach i miejscach ciszy. Przez cel procesu badawczego należy rozumieć rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań, a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać. Proces uczenia się jest złożony, uwarunkowany wieloma czynnikami, to proces niewątpliwie społeczny, dlatego termin „społeczne uczenie się” jest adekwatny w kontekście rozważań o ciszy, dla podkreślenia jej specyficznego charakteru, a nie tylko definiowania procesu uczenia się „w kategoriach psychologicznych. Społeczne uczenie się występuje w obrębie czterech wymiarów: działania, refleksji, komunikacji i kooperacji, skupiając się na tym, co indywidualne, grupowe i wspólnotowe. Ujmując kwestię ciszy w kategoriach pedagogicznych, wszystkie te wymiary trzeba uwzględnić. Celem praktycznym badań było poznanie wpływu ciszy na zachowanie człowieka, a także możliwości zastosowania jej jako metody w procesie edukacji oraz wykorzystanie ciszy i muzyki jako metody relaksacyjnej i terapeutycznej dla dzieci nadpobudliwych.

Problemy badawcze

W niniejszej pracy zostaną przedstawione wyniki badań w oparciu o postawione pytania, które zarysowują perspektywę

badawczą. Problemy, które chcemy poruszyć:

Jaką rolę odgrywa cisza w życiu współczesnego człowieka?

Jaki jest wpływ ciszy na rozwój człowieka, postrzeganie otaczającego go świata?

Jaką rolę pełni cisza w relacji człowieka z Bogiem?

Jaki jest związek między praktykowaniem ciszy a sposobem zachowania?

Jakie są proporcje pomiędzy hałasem a ciszą w procesie wychowania?

Jaki jest związek pomiędzy nadpobudliwością dzieci a życiem w hałasie (brakiem ciszy i równowagi)?

Czy i w jakim wymiarze warunki życia (nadmierny hałas i chaos aksjologiczny) znajdują odzwierciedlenie w zachowaniu i sposobie bycia młodzieży?

Jakie są społeczne i zdrowotne skutki hałasu?

W jakim sensie cisza może być czynnikiem sprzyjającym w komunikacji interpersonalnej?

Gdzie możemy znaleźć enklawy ciszy w życiu społecznym i osobistym człowieka?

Jakie są skutki hałasu?

Próba odpowiedzi na powyższe pytania została podjęta w oparciu o metodę analizy dokumentów.

¹ Por. T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2003.

² T. Szkudlarek, Media: szkice z filozofii i pedagogiki dystansu, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999, s. 123.

³ S. Nowak, Teorie postaw, Warszawa 1973, s. 24; H. Izdebska, Rodzina i jej funkcja wychowawcza, w: Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja „Innowacja”, Warszawa 1993.

opr. aw/aw