Kościół i ekologia. W obronie człowieka i środowiska naturalnego

Wojciech Bołoz CSsR

Kościół i ekologia.

W obronie człowieka i środowiska naturalnego

Wydawnictwo Homo Dei
Kraków 2010
ISBN 978-83-60998-24-3
Format książki: A5

fragment

WPROWADZENIE

Ekologia, w podstawowym znaczeniu, to nauka o relacjach organizmów ze środowiskiem, w którym żyją, i o relacjach między samymi organizmami ¹. Dziś jednak określenie to nabrało w języku potocznym szerszego znaczenia. Ekologią nazywa się wszystko, co ma związek z ochroną naturalnego środowiska, a szczególnie zapobieganie negatywnym wpływom człowieka na to środowisko. Wyjątkową karierę językową zrobił przymiotnik „ekologiczny”, który stał się synonimem wszystkiego, co naturalne, zdrowe i pożądane, i z tego powodu często jest nadużywany w handlu i reklamie.

Ekologia współcześnie dotyczy jednak przede wszystkim problematyki współistnienia ludzi, zwierząt i roślin we wspólnym środowisku życia, jakie stanowi Ziemia. To współistnienie różnych gatunków w biosystemie jest dalekie od harmonii. Narastające w skali globalnej zmiany klimatyczne i raporty międzynarodowych ekspertów na temat tego zjawiska oraz jego skutków sprawiły, że od kilkudziesięciu lat ochrona środowiska naturalnego stała się ważnym tematem debaty publicznej. I jeżeli nawet nie wszyscy jej uczestnicy zgadzają się, że działalność człowieka i emisja dwutlenku węgla są głównymi powodami anomalii pogodowych, to proekologiczne działania społeczności ludzkich wydają się konieczne. Pociągnie to za sobą ograniczenie zużycia nośników energii, zmiany w gospodarce i w indywidualnym stylu życia wielu ludzi. Tych zmian w odniesieniu do istniejących tendencji i nowego podejścia do problematyki ekologicznej domaga się dobro całego ekosystemu, zdrowie człowieka, etyka zdrowego rozsądku i wskazania Kościoła katolickiego, zatroskanego zagrażającą Ziemi katastrofą ekologiczną.

Ekologia i wszelkie formy walki o ochronę środowiska stały się w ostatnich latach głównie domeną politycznej lewicy. Dzieje się tak chyba dlatego, że współczesna prawica polityczna jest często związana z chrześcijańskim antropocentryzmem, zaś ekologia jawi się jako dziedziczka tych zmian światopoglądowych, które zakwestionowały Boga, Kościół i całe chrześcijaństwo. Wielu zwolenników ekologii kwestionuje pierwszeństwo człowieka wśród innych gatunków żyjących na Ziemi. Niektórzy z nich żądają nawet, aby zrewidować oświeceniowy pogląd o godności człowieka i przysługujących mu prawach, domagają się, aby te prawa przyznać także zwierzętom, ponieważ wszystkie gatunki powinny być traktowane w taki sam sposób. Marksistowska walka klas została poszerzona o walkę gatunków. Ponadto ekolodzy koncentrują się zwykle wyłącznie na tym, co doczesne, eliminując chrześcijańską tradycję religijną i poszukując inspiracji duchowych w buddyzmie. Ostatecznym celem ekologów jest zrównoważony rozwój, a więc harmonia interesów środowiska przyrodniczego, gospodarki i społeczeństwa. Tymczasem według chrześcijańskiego antropocentryzmu pierwszeństwo w świecie ma człowiek, a celem ostatecznym jest jego szczęśliwa przyszłość w królestwie Bożym. Mamy tu więc dwie trudne do pogodzenia wizje świata i człowieka.

Tymczasem obrona środowiska naturalnego nie kłóci się z chrześcijaństwem i doktryną Kościoła katolickiego. Przecież samo życie chrześcijańskie jest w najgłębszym sensie ekologiczne, bo jest życiem oszczędnym, ascetycznym, bez marnotrawstwa. Już Tomasz z Akwinu wzywał, by nie prowadzić wystawnego życia, a nadmiar pieniędzy oddawać ubogim. Dziś powtarzają to radykalni ekolodzy. W Biblii znajdujemy pochwałę zwierząt i roślin, troskę o ich dobro. Jan Paweł II mówił o własnym celu roślin i zwierząt, niezależnym od służby człowiekowi. Podobnie mówi wielu ekologów. Istnieją więc punkty styczne między chrześcijańską doktryną i założeniami ruchów ekologicznych. Różnice między nimi dotyczą innego punktu wyjścia. Chrześcijanie podkreślają prymat człowieka w świecie i antropocentryzm w filozofii przyrody, zwolennicy ruchów ekologicznych, szczególnie radykalnych, akcentują biocentryzm i równość gatunkową. Różnice te jednak zmniejszają się przez ograniczenie postaw radykalnych, co uwidacznia się w określeniach: antropocentryzm umiarkowany albo biocentryzm umiarkowany… To samoograniczanie się i umiar przedstawicieli różnych filozofii umożliwia wspólne działania na rzecz ochrony środowiska.

W chrześcijaństwie i w całej historii Kościoła bardzo ważne jest przeświadczenie o końcu świata, o tym, że ludzkość nieuchronnie dochodzi do jakiegoś punktu omega. W związku z kryzysem ekologicznym zaczęto analizować stan świata, pojawiło się widmo samozagłady, powstał raport o granicach wzrostu. Czyż nie jest to inne sformułowanie zapowiedzi o końcu świata? Polityka ekologiczna i cały ruch ekologiczny domagają się innej niż obecnie dominująca definicji sukcesu człowieka na Ziemi. Domagają się – podobnie jak chrześcijaństwo – tego, by sukcesem było nie „mieć i konsumować”, lecz by ten sukces miał charakter bardziej jakościowy i duchowy. W ruchu ekologicznym można zatem dostrzec zjawiska, które mogłyby korespondować z ewangelizacją!

Jan Paweł II pisał w encyklice Centesimus annus o zintegrowanej ekologii, o tym, że nie wolno patrzeć na świat jako całkowicie pozostawiony w rękach człowieka, bo Bóg ma wobec niego własne zamiary (nr 37–38). Ekologia zintegrowana to ekologia uniwersalna, szukająca dobra człowieka i pozostałych gatunków, uwzględniająca biologię i świat ducha, chcąca przywrócić równowagę w środowisku przyrodniczym, ale także we współczesnej kulturze. Jan Paweł II znakomicie uchwycił istotę problemu: poprawny stosunek człowieka do przyrody będzie możliwy wtedy, gdy chronione będzie równolegle duchowe i moralne środowisko człowieka, które warunkuje jego rozwój indywidualny i społeczny. Trzeba zatem podkreślać równocześ¬nie konieczność ochrony środowiska duchowego człowieka i środowiska przyrodniczego. Tę postawę akcentującą równoczesną ochronę duchowego i przyrodniczego środowiska człowieka nazywa się niekiedy ekologią zintegrowaną.

Przykładem ekologii zintegrowanej są poglądy profesora Włodzimierza Fijałkowskiego. Ten wybitny polski lekarz i pisarz, autor książki Rodzicielstwo w zgodzie z naturą. Ekologiczne spojrzenie na płciowość, określenie „ekologiczny” odniósł do sfery życia seksualnego² . Książkę tę profesor Fijałkowski uważał za jedną z najważniejszych swoich publikacji, a na zarzuty o nadmiernie metaforyczne użycie słowa „ekologiczny” odpowiadał, że termin „środowisko” odnosi się do wszystkich sfer życia człowieka: fizycznej, psychicznej i duchowej, zatem również seksualnej. Tymczasem ta sfera została tak zanieczyszczona błędnymi wyobrażeniami i poglądami, że konieczna jest oczyszczalnia „ekologiczna” do jej uporządkowania oraz przywrócenia podstawowych wartości i znaczeń ³. Przytoczony przykład jest znakomitą ilustracją narastającej tendencji, aby określenia „ekologia” i „ekologiczny” rozciągać na wszystkie sfery życia ludzkiego, które domagają się ochrony i rekultywacji.

W systemie państwa demokratycznego warunkiem koniecznym wszelkich zmian jest zgoda wyborców. Zgoda ta jest tym ważniejsza w sytuacji, gdy proponowane zmiany mają prowadzić do rezygnacji z niektórych dotychczasowych przyzwyczajeń. Dlatego edukacja ekologiczna ukazująca związek między polityką proekologiczną a wysoką jakością życia będzie coraz bardziej zyskiwała na znaczeniu.

Ważnym tematem edukacji ekologicznej jest problematyka biotechnologii, szczególnie modyfikacje genetyczne roślin i zwierząt oraz ich wpływ na środowisko naturalne i zdrowie człowieka. Modyfikowanie genetyczne roślin i zwierząt jest w coraz większym zakresie praktykowane w gospodarce rolnej. Takie działania mogą negatywnie wpływać na stan środowiska i zdrowie człowieka, dlatego powinny być uregulowane prawnie. Tymczasem USA nie są zainteresowane wprowadzaniem takich regulacji w skali globalnej ze względu na konkurencyjność ich rolnictwa, natomiast wysiłki Unii Europejskiej nie zawsze są wystarczające. W tej sytuacji konieczna jest informacja dostarczana konsumentom, aby mogli dokonywać właściwych wyborów i chroniąc własne zdrowie, oddziaływali równocześnie na producentów i politykę państwa.

Kryzys ekologiczny stał się dziś najważniejszym wyzwaniem dla współczesnych i przyszłych pokoleń, a zachowanie naturalnego środowiska jako koniecznego warunku życia, zdrowia i rozwoju gatunku ludzkiego jest wielkim zadaniem dla wszystkich świadomych i odpowiedzialnych ludzi. Zadanie to będzie możliwe do zrealizowania tylko za cenę szeroko zakrojonej współpracy rządów i obywateli, członków różnych środowisk i opcji światopoglądowych. U podstaw tej współpracy leży kształtowanie świadomości proekologicznej, która pociągnie za sobą kształtowanie proekologicznych postaw i zachowań. Książka oddawana do rąk czytelników, będąca owocem wieloletniej pracy autora w Centrum Ekologii Człowieka i Bioetyki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, stanowi przyczynek do tych koniecznych poszukiwań nowej mentalności i nowego stylu życia, którego wymagają od nas współczesne czasy. Szukanie nowego stylu życia, bardziej sprzyjającego ochronie środowiska naturalnego i ludzkiego, nie powinno wynikać jedynie z obawy przed negatywnymi konsekwencjami jego degradacji, ale także mieć na uwadze tworzenie nowej solidarności międzyludzkiej i nowej nadziei na harmonijny i pełny rozwój.

Przypisy:

1 Słowo „ekologia” jest złożeniem dwóch greckich wyrazów: oikos (gospodarstwo, dom, miejsce zamieszkania) i logos (słowo, nauka). Po raz pierwszy użył go w roku 1873 Ernest Haeckel na oznaczenie tej części biologii, która zajmuje się związkami organizmów i środowiska. Por. Słownik pojęć współczesnych, red. A. Bullock i in., Katowice 1999, s. 130.

2 Por. W. Fijałkowski, Rodzicielstwo w zgodzie z naturą. Ekologiczne spojrzenie na płciowość, Poznań 1999.

3 Por. W. Bołoz, [rec.] W. Fijałkowski, Rodzicielstwo w zgodzie z naturą. Ekologiczne spojrzenie na płciowość, Poznań 1999, „Katecheta” 2000, nr 1.

opr. aś/aś