W trosce o wszystkie Kościoły

1 października 1998 r. w Sali Konsystorza w Watykanie Jan Paweł II przyjął na audiencji uczestników sesji plenarnej Kongregacji dla Kościołów Wschodnich. W przemówieniu Ojciec Święty mówił o najważniejszych zadaniach tej dykasterii Kurii Rzymskiej oraz wskazał na potrzebę budowania jedności między różnymi Kościołami, która sprawi, że «ich chrześcijańskie świadectwo zajaśnieje pełnym blaskiem».

Księża Kardynałowie, Wasze Świątobliwości, Czcigodni Bracia w biskupstwie i kapłaństwie!

1. Z wielką radością spotykam się z wami podczas obrad sesji plenarnej waszej Kongregacji, poświęconej refleksji nad wybranymi kierunkami działania dykasterii w najbliższych latach w służbie katolickich Kościołów Wschodnich.

Dziękuję zwłaszcza księdzu kardynałowi Achille Silvestriniemu, prefektowi Kongregacji dla Kościołów Wschodnich, za serdeczne słowa powitania, jakie zechciał do mnie skierować także w imieniu was wszystkich.

Pragnę również wyrazić wdzięczność za posługę pełnioną przez Kongregację, która wspomaga Biskupa Rzymu «w sprawowaniu najwyższego urzędu pasterskiego dla dobra i w służbie Kościoła powszechnego oraz Kościołów partykularnych, dzięki czemu umacnia się jedność wiary i komunia Ludu Bożego oraz rozwija się właściwa misja Kościoła w świecie» (konstytucja apost. Pastor Bonus, art. 1).

2. Pośród różnych dykasterii Kurii Rzymskiej Kongregacja dla Kościołów Wschodnich ma do spełnienia misję szczególnie delikatną, zarówno ze względu na swoje zadania instytucjonalne, jak i na obecną sytuację historyczną.

Wasza Kongregacja «zajmuje się sprawami Kościołów Wschodnich, dotyczącymi zarówno osób, jak i rzeczy» (Pastor Bonus, art. 56). Jej kompetencje «rozciągają się na wszystkie sprawy Kościołów Wschodnich, które muszą zostać przedłożone Stolicy Apostolskiej, dotyczące zarówno struktury i prawodawstwa Kościołów, jak i sprawowania funkcji nauczania, uświęcenia i rządzenia oraz osób, ich stanu, ich praw i obowiązków» (art. 58, § 1). Ponadto «działalność apostolska i misyjna w tych regionach, gdzie od czasów starożytnych dominują obrządki wschodnie, podlega wyłącznie tej Kongregacji, nawet wówczas gdy jest prowadzona przez misjonarzy Kościoła łacińskiego» (art. 60).

Ta działalność Kongregacji, szczególnie trudna w związku z problemami, z jakimi zmagają się obecnie Kościoły Wschodnie, wymaga wielorakich kompetencji. Szczególnym tego wyrazem jest działalność komisji specjalnych, takich jak komisja ds. liturgii, ds. studiów nad chrześcijańskim Wschodem, ds. formacji duchowieństwa i zakonników, które zostały ustanowione przez papieży w ramach Kongregacji.

3. Sobór Watykański II podkreślił, że istnienie Kościołów Wschodnich wzbogaca Kościół powszechny, ujawniając jego różnorodność w jedności. Dekret Orientalium Ecclesiarum rozpoczyna się od uroczystego stwierdzenia, że «Kościół katolicki wysoko ceni instytucje, tradycje oraz karność życia chrześcijańskiego Kościołów Wschodnich. W nich bowiem, sławnych czcigodną starożytnością, jaśnieje tradycja, pochodząca od Apostołów poprzez Ojców, która stanowi część przez Boga objawionego i niepodzielnego dziedzictwa Kościoła powszechnego» (n. 1). Właśnie ze względu na to ich powołanie Ojcowie Soborowi wyrazili pragnienie, aby Kościoły Wschodnie «kwitły i z nową siłą apostolską spełniały powierzone sobie zadanie» (n.1).

Kongregacja ma zatem wyrażać troskę Kościoła powszechnego o Kościoły Wschodnie w taki sposób, aby wszyscy «mogli poznać w pełni ten skarb i dzięki temu dzielić z Papieżem gorące pragnienie przywrócenia Kościołowi i światu pełnego obrazu powszechności Kościoła, wyrażanej nie przez jedną tylko tradycję, ani tym bardziej przez jedną wspólnotę w przeciwstawieniu do drugiej» (Orientale Lumen, 1).

4. Okoliczności historyczne sprawiają, że Kościoły te muszą liczyć na wsparcie, miłość i szczególną opiekę Stolicy Apostolskiej, a także Kościołów partykularnych obrządku łacińskiego. Niektóre z Kościołów Wschodnich przeżyły bowiem okres prześladowań ze strony reżimów komunistycznych i teraz z trudem się odradzają. Inne znów działają na obszarach o nieustabilizowanej sytuacji politycznej, gdzie współistnienie z innymi społecznościami religijnymi nie zawsze jest oparte na zasadach braterstwa i wzajemnego szacunku. Na koniec, coraz powszechniejsze zjawisko migracji nakłada na Stolicę Apostolską obowiązek wspomagania i rozwijania duszpasterstwa wiernych katolickich Kościołów Wschodnich w diasporze.

5. W moim sercu żywe jest jeszcze wzruszenie i radość, jakich doznałem dwa dni temu podczas doniosłego spotkania z Patriarchami Kościołów Wschodnich. Miałem wówczas możność podkreślić, że spotkanie to jest wyrazem szacunku, jaki Stolica Apostolska pragnie złożyć ich godności.

Podczas spotkania z Patriarchami wspomniałem o dwóch sprawach, które wydają mi się szczególnie istotne: o synodalności, którą Kościoły przez nich kierowane realizują w szczególny sposób, oraz o coraz większym wkładzie, jaki powinny wnosić w proces przywracania pełnej jedności z siostrzanymi Kościołami prawosławnymi.

Synodalność biskupów, skupionych wokół patriarchy, typowa dla Kościołów Wschodnich, jest bardzo dawnym sposobem przeżywania kolegialności Episkopatu, zalecanej przez konstytucję dogmatyczną Lumen gentium (por. n. 22).

Na polu ekumenizmu Kościoły Wschodnie, ze względu na swą bliskość teologiczną i kulturową z Kościołami prawosławnymi, winny odważnie i zdecydowanie postępować naprzód, nawet jeśli rany przeszłości pozostają nie zabliźnione i jeśli czasem niełatwo jest realizować to zadanie w obecnych okolicznościach.

6. Program obrad waszej sesji plenarnej ukazuje, jak wiele wysiłku musicie włożyć w zaplanowanie przyszłej działalności dykasterii. Będę wam wdzięczny, jeśli zwrócicie szczególną uwagę na duszpasterstwo wiernych wschodnich żyjących w diasporze. Konieczne jest tu, aby wszyscy — chrześcijanie łacińscy i wschodni — uświadomili sobie złożone konsekwencje obecnej sytuacji, która jest prawdziwym wyzwaniem, zagrażającym samemu istnieniu chrześcijańskiego Wschodu oraz zmuszającym do ponownego przemyślenia programów duszpasterskich.

Pasterze Kościoła łacińskiego powinni przede wszystkim pogłębiać własną wiedzę o istnieniu i dziedzictwie katolickich Kościołów Wschodnich oraz rozwijać ją u wiernych powierzonych ich pieczy. Po drugie, powinni stać się rzecznikami i obrońcami prawa wschodnich chrześcijan do życia i oddawania chwały Bogu zgodnie z tradycją przekazaną im przez Ojców w ich własnym Kościele. «Co tyczy się duszpasterstwa wiernych obrządków wschodnich, żyjących na terenie diecezji łacińskiej, to zgodnie z duchem soborowych dekretów Christus Dominus (n. 23, 3) i Orientalium Ecclesiarum (n. 4) łacińscy ordynariusze tych diecezji winni jak najpilniej zapewnić odpowiednią opiekę duszpasterską wiernym obrządku wschodniego poprzez posługę kapłanów lub działalność parafii tego obrządku, tam gdzie jest to wskazane, albo też za pośrednictwem wikariusza biskupiego» (List do biskupów Indii z 28 maja 1987 r., n. 5 c).

Ze swej strony pasterze Kościołów Wschodnich winni nadal troszczyć się o swoich wiernych, którzy opuścili rodzinne kraje, i poszukiwać takich form wyrażania rodzimej tradycji, które będą odpowiadały współczesnym potrzebom tych wiernych i szczególnym warunkom społecznym, w jakich żyją.

7. Sądzę, że w tym miejscu należy sformułować kilka wytycznych dla działalności Kongregacji dla Kościołów Wschodnich w najbliższych latach.

Kongregacja ma wspomagać i wspierać wschodnie wspólnoty katolickie, stając się przez to wyrazem «troski o wszystkie Kościoły» (2 Kor 11, 28), która winna charakteryzować każdy Kościół lokalny, ale jest szczególnym powołaniem Kościoła Rzymu, który — wedle trafnego określenia Ignacego z Antiochii — «przewodzi w miłości».

Istnieją dwa konkretne sposoby realizacji tego zadania. Przede wszystkim Kongregacja, czerpiąc ze swego różnorodnego i bogatego doświadczenia, winna formułować ogólne wskazania, które potem poszczególne Kościoły rozwiną i dostosują do własnej konkretnej sytuacji. Przykładem tego rodzaju działalności Kongregacji jest «Instrukcja dotycząca zastosowania przepisów liturgicznych Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich». Pragnę w związku z tym wyrazić przekonanie, że pasterze wszystkich Kościołów Wschodnich przystąpią wkrótce do opracowania własnych dyrektoriów liturgicznych, zgodnie z zaleceniem Instrukcji, jako że stanowią one niezbędny instrument pozwalający im wyrazić w pełni własne dziedzictwo liturgiczne.

Wskazania dotyczące spraw liturgicznych należy teraz rozszerzyć, tak aby objęły również dziedzinę formacji, katechezy i życia zakonnego.

Kongregacja określi pewne ogólne kierunki, które pomogą poszczególnym Kościołom opracować własną Ratio studiorum (por. KKKW, kan. 330).

Równie przydatne byłoby opracowanie dyrektorium katechetycznego, które «brałoby pod uwagę szczególny charakter Kościołów Wschodnich, tak aby katecheza ukazywała w pełnym świetle znaczenie Biblii i liturgii oraz tradycje danego Kościoła w patrologii, hagiografii, a nawet ikonografii» (KKKW, kan. 621, § 2). Inspiracją może tu być metoda katechetyczna Ojców Kościoła, która wyrażała się w «katechezie» dla katechumenów oraz w «mistagogii», czyli katechezie mistagogicznej dla wiernych wprowadzonych już w Boże misteria.

Szczególną uwagę należy poświęcić odrodzeniu w katolickich Kościołach Wschodnich tradycyjnych form życia zakonnego, zwłaszcza monastycyzmu, który «stanowił zawsze samo serce Kościołów Wschodnich» (Orientale Lumen, 9).

8. Oprócz opracowywania ogólnych wskazań zadaniem Kongregacji jest dopomaganie katolickim Kościołom Wschodnim w realizacji tychże wskazań. Kongregacja winna zatem tworzyć okazje do spotkania i do współpracy na różnych szczeblach, czego przykładem było spotkanie wschodniokatolickich biskupów i przełożonych generalnych Europy oraz zgromadzenie eparchii Hajdúdorog na Węgrzech, które odbyło się w lipcu 1997 r. Ufam, że równie pozytywne rezultaty przyniesie spotkanie patriarchów i biskupów Bliskiego Wschodu, zaplanowane na przyszły rok, oraz że podobne spotkanie będzie można zaproponować i zorganizować również dla tak zwanego «nowego świata».

9. Kolejne zadanie, do jakiego powołana jest Kongregacja, polega na szerzeniu w całym Kościele wiedzy o istnieniu i odrębności katolickich Kościołów Wschodnich, zgodnie z duchem listu apostolskiego Orientale Lumen. Należy zatem popierać i wspomagać szczególnie doniosłe badania historyczne i teologiczne. Wiedza ta winna obejmować także wymiar duszpasterski, tak aby biskupi łacińscy wiedzieli, w jaki konkretny sposób mogą wykorzystać obecność wschodnich katolików w swoich diecezjach; dykasteria winna udzielić im stosownych wskazań w tej dziedzinie.

10. Przeżywamy obecnie wigilię Wielkiego Jubileuszu Roku 2000. Dzisiejszy świat potrzebuje odważnej ewangelizacji. «Do wszystkich Kościołów Wschodu i Zachodu dociera wołanie dzisiejszych ludzi, którzy pytają o sens swego życia. Dostrzegamy w nim błaganie tych, którzy szukają zapomnianego i utraconego Ojca (por. Łk 15, 18-20; J 14, 8). Współczesny człowiek prosi nas dzisiaj, byśmy wskazali mu Chrystusa, który zna Ojca i nam Go objawił (por. J 8, 55; 14, 8-11)» (Orientale Lumen, 4). Kościoły Wschodnie odznaczały się niegdyś niezwykłą energią ewangelizacyjną i potrafiły często dostosowywać się do nowych potrzeb kulturowych, jakie rodziły się w wyniku spotkania z nowymi narodami. Muszą zatem zastanowić się teraz, w jakim duchu i w jaki sposób raz jeszcze przeżyć to doświadczenie w obecnych warunkach.

Synowie Kościołów Wschodu, którzy nie wahali się przelać krwi, aby dochować wierności Chrystusowi i Kościołowi, będą umieli doprowadzić również we własnych Kościołach do owej przemiany serc i struktur, która sprawi, że ich chrześcijańskie świadectwo zajaśnieje pełnym blaskiem.

Kościół patrzy z uznaniem i podziwem na działalność misyjną Kościołów Wschodnich w Indiach i pragnie, aby mogła ona rozszerzyć się także na inne Kościoły oraz by wszyscy umieli przyjąć z wdzięcznością tę bezcenną współpracę w budowie Królestwa, jej różne formy i tradycje. Jak stanowi Dekret o katolickich Kościołach Wschodnich, wszystkie Kościoły podlegające pasterskim rządom Biskupa Rzymu «cieszą się tymi samymi prawami i poddane są tym samym obowiązkom, także gdy chodzi o głoszenie Ewangelii na całym świecie pod kierownictwem Biskupa Rzymskiego» (Orientalium Ecclesiarum, 3; por. List do biskupów Indii z 28 maja 1987 r., n. 5 b).

11. Podjęte dzieło ewangelizacji każe nam też dążyć usilnie do pełnej komunii z innymi wyznaniami chrześcijańskimi. Dzisiejszy świat oczekuje tej jedności, a my pozbawiliśmy go «wspólnego świadectwa, które być może pozwoliłoby uniknąć wielu dramatów, a nawet zmienić bieg historii. (...) Echo Ewangelii, słowa, które nie zawodzi, nadal rozbrzmiewa doniośle, osłabione tylko naszym podziałem: Chrystus woła, ale człowiek z trudem słyszy Jego głos, bo my nie umiemy jednomyślnie przekazywać Jego słów» (Orientale Lumen, 28).