Historia zakonu krzyżackiego

Klaus Militzer

Historia zakonu krzyżackiego

ISBN: 978-83-7318-969-0

wyd.: WAM 2007

1. WPROWADZENIE¹

Początki zakonów rycerskich, do których zaliczał się także Zakon krzyżacki, związane były z ruchem wypraw krzyżowych i terenem Ziemi Świętej. Tam gdzie od czasu pierwszej wyprawy krzyżowej (1096-1099) chrześcijaństwo zachodnie nieustannie walczyło z muzułmanami, rzeczą konieczną stało się posiadanie zawsze dyspozycyjnej formacji wojskowej. Najbardziej skutecznymi formacjami, których obawiali się muzułmanie, były zakony rycerskie. W przeciwieństwie do tych jednostek krzyżowcy przybywali i walczyli, jednakże z reguły, w zależności od złożonego ślubu, pozostawali w Ziemi Świętej tylko przez jakiś ograniczony czas, a następnie wracali do ojczyzny. Bez zakonów rycerskich, które w Ziemi Świętej były formacjami odznaczającymi się największą siłą bojową, muzułmanie zawładnęliby Palestyną o wiele wcześniej, niż rzeczywiście to się stało.

Zakon krzyżacki był młodym zakonem rycerskim i powstał dopiero kilka pokoleń po założeniu zakonu templariuszy oraz po militaryzacji zakonu joannitów, który pierwotnie był zakonem szpitalnym. Mimo sporadycznych głosów krytycznych, przy końcu XII wieku ludzie należący do chrześcijaństwa łacińskiego przyzwyczaili się i zaakceptowali tę nową formę zakonu. Dopiero później uczeni, a zwłaszcza kanoniści, próbując zaszeregować zakony rycerskie do świata zakonnego, natknęli się na trudności, ponieważ braci rycerzy nie można było określić mianem mnichów lub kanoników. Jako grupa spoza wyżej wymienionego grona, wraz z beginkami i innymi osobami zakonnymi, nie mieścili się w jednoznacznych klasyfikacjach, a niekiedy określani byli nawet jako „semireligiose”. Określenie to zostało ukute w czasach nowożytnych². Jednak pozostaje sprawą wątpliwą, czy tym samym w sposób wystarczający da się opisać zakony rycerskie oraz czy nie należałoby raczej mówić o ich własnej, religijnej formie życia, nawet jeśli była ona odrzucana przez niektórych średniowiecznych uczonych. W każdym razie współczesna nauka domaga się również dla zakonów rycerskich określenia ich własnej formy życia³. Opinia ta jest bardziej zgodna ze źródłami, ponieważ przekazy zakonów rycerskich nigdy nie mówią o tym, że miałyby się one zaszeregowywać jako „semireligiose”, na jednej płaszczyźnie np. z begardami lub beginkami. Istnieje natomiast wiele wskazówek, na podstawie których można dojść do wniosku, że bracia rycerze czuli się rzeczywistością samodzielną, jak podkreślał to również Bernard z Clairvaux w swym słynnym dziele „De laude novae militiae”⁴.

Ponieważ Zakon krzyżacki powstał dużo później niż templariusze i joannici, dlatego też mógł czerpać z istniejących tradycji oraz mógł przejmować sposób zarządzania, formy organizacyjne i terminologię starszych zakonów rycerskich, przystosowując je do własnych potrzeb. Nie musiał wypracowywać sobie żadnego nowego stylu życia, ale mógł przyswoić sobie to, co sprawdziło się już w starszych zakonach rycerskich, a tym samym mógł liczyć na to, że najwyższe autorytety świata zachodniego, przede wszystkim papieże, zatwierdzą jego formy organizacyjne i reguły. Zakon krzyżacki zaskakująco szybko rozprzestrzenił się w krajach śródziemnomorskich, w Europie środkowej, aż po Wschód, a w obszarze Morza Bałtyckiego zbudował własną potęgę. Gdy w Ziemi Świętej pozostały po nim nikłe ślady, to w rejonie Morza Bałtyckiego jego władztwo trwało do końca średniowiecza, a częściowo nawet wykraczało poza nie. Można powiedzieć, że skutki panowania Zakonu widoczne są również w naszych czasach, szczególnie po upadku Związku Sowieckiego.

Historią Zakonu krzyżackiego zajmowało się już wiele pokoleń uczonych. Spór naukowy rozpoczęły prace archiwisty z Królewca, Johannesa Voigta⁵. Zainteresowanie naukowców koncentrowało się na Zakonie w Prusach, szczególnie na jego inflanckiej gałęzi, a rzadziej na baliwatach leżących w Rzeszy Niemieckiej, albo na jego działalności w Ziemi Świętej. Krzyżacy jako korporacja, która w ówczesnym świecie zachodnim reprezentowana była prawie wszędzie oraz znana w całej Europie, wzbudzali niewielkie zainteresowanie historyków. Historię Zakonu, z uwzględnieniem wszystkich jego rozgałęzień, jako pierwszy napisał były wielki mistrz Marian Tumler. W czasach nam bliższych Hartmut Boockmann opublikował książkę, która zajmuje się historią Zakonu, ale w centrum stawia pruską gałąź. Moja własna praca przedstawia historię Zakonu do 1309 roku i podejmuje próbę oglądu wszystkich jego gałęzi w początkowym okresie istnienia. Nie ulega wątpliwości, że w Prusach — a w mniejszym stopniu również w Inflantach — stworzył on państwo podziwiane już przez współczesnych mu. Nie dziwi więc fakt, że właśnie na to państwo zakonne historycy zwracali swą szczególną uwagę. Jeśli chodzi o stronę niemiecką, należałoby wymienić Bruno Schumachera i Hartmuta Boockmanna, a ze strony polskiej Mariana Biskupa i Gerarda Labudę oraz Zenona Huberta Nowaka⁶. Na temat Inflant dobrą pracę napisał Heinz von zur Mühlen, natomiast ze strony polskiej warta polecenia jest książka wydana pod kierunkiem Mariana Biskupa⁷. Jako szczególnie godne uwagi prace angielskojęzyczne można wymienić książki Erica Christiansena i Alana Foreya⁸. Podstawę wszystkich rozpraw stanowią obszerne publikacje źródłowe, na które w tym momencie nie ma potrzeby zwracać uwagi.

Historia Zakonu krzyżackiego nie była jednoznaczna, ale — jak w przypadku prawie wszystkich historycznych grup i korporacji — naznaczona przemianami i załamaniami, które z góry nadają jej określoną strukturę. Pierwsza część będzie omawiać powstanie korporacji w Ziemi Świętej, rozszerzenie się Zakonu w Europie, budowę jego potęgi i zarządu oraz zamiary i uwikłanie w politykę, przede wszystkim cesarzy i papieży. Utrata Ziemi Świętej nie stanowiła dla Zakonu istotnej cezury, ponieważ bracia nie dokonali rozstrzygającego wyboru, przed którym wciąż powstrzymywali się. Dopiero wraz z przeniesieniem Domu Głównego z Wenecji do Malborka Krzyżacy przenieśli punkt ciężkości na kraje nadbałtyckie, przede wszystkim na kraj Prusów. Drugi obszerny rozdział tej książki będzie omawiał rozwój potęgi zakonnej w Prusach i w Inflantach. W tym czasie Zakon cieszył się największą akceptacją wśród szlachty europejskiej oraz u papiestwa. XIV wiek postrzegano, przynajmniej częściowo, jako „czas rozkwitu” Zakonu. Epoka ta skończyła się w 1410 roku bitwą pod Grunwaldem, po której następował powolny upadek. Wraz z przyjęciem wyznania luterańskiego przez ostatniego wielkiego mistrza, Albrechta Brandenburskiego, i przekształceniem, w 1525 roku, kraju zakonnego w zależne od Polski księstwo, oraz z upadkiem w 1561/62 władzy zakonnej w Inflantach, ostatecznie skończyła się epoka, w której można było określać zakon mianem potęgi europejskiej. Wtedy znalazł się on w granicach Rzeszy Niemieckiej. Końcowy rozdział zajmuje się losami Zakonu aż po nowożytność, gdy korporacja zakonna przypomniała sobie o swych duchowych funkcjach. Wzmocniła się wówczas pozycja braci kapłanów, którzy po pierwszej wojnie światowej stali się decydującą grupą korporacji.

Jeśli chodzi o średniowiecze i okres do 1525 roku, to istotną rolę wobec Zakonu odgrywały Prusy. Dlatego też nie dziwi, że literatura historyczna poświęciła Zakonowi krzyżackiemu w Prusach więcej uwagi niż w innych regionach. Tradycja ta ma swe usprawiedliwienie. Stąd też w kolejnych rozdziałach szczególna waga będzie przypisywana Prusom.

¹ Z powodu ograniczoności miejsca przypisy zredukowane zostały do tego, co jest bezwarunkowo konieczne.

² Kaspar Elm, w: Nowak, Spiritualität, s. 7 nn.

³ Sarnowsky, Identität, s. 109 nn.; Demurger, Ritter, s. 17 nn.; Demurger, Templer, s. 27 nn.

⁴ W: Sancti Bernardi Opera, wyd. J. Leclercq i H. M. Rochais, t. III, Paryż 1963, s. 213 nn.; na ten temat: Josef Fleckenstein w: Fleckenstein/Hellmann, Ritterorden, s. 9 nn.

⁵ Geschichte Preussens von den ältesten Zeiten bis zum Untergange der Herrschaft des deutschen Ordens, 9 tomów, Królewiec 1827-1839; Geschichte des Deutschen Ritterordens in seinen zwölf Balleien, 2 tomy, Wrocław 1857-1859.

⁶ Nowak, Państwo, passim.

⁷ Biskup, Inflanty, passim.

⁸ Eric Christiansen, The Northern Crusades (New Studies in Medieval History), Londyn 1980; Alan Forey, The Military Orders from the Twelfth to the Early Fourteenth Centuries, Londyn 1992.

¹ Podział ten jest nawet wcześniejszy i sięga czasów Dioklecjana — przełom III i IV w. (przyp. red.).

opr. aw/aw