Godzina czytań, cz. II: struktura, elementy, znaczenie

Godzina czytań, jak dzisiaj nazywa się ją w liturgii rzymskiej, jest przestrzenią celebracyjną tradycyjnie związaną z nocą, poświęconą refleksyjnemu i kontemplatywnemu słuchaniu Bożego słowa. W tym znaczeniu jej struktura oraz dobór konkretnych tekstów ma pomóc w modlitwie słowem Bożym. Godzina czytań tworzy więc doskonałą propozycję do ćwiczenia się poszczególnych osób i całych wspólnot w lectio divina opartym na słowie Bożym i nauczaniu ojców Kościoła. Temu klimatowi modlitwy sprzyja także fakt, że liturgia godzin nie wyznacza dla godziny czytań czasu, w którym miałaby być celebrowana, a cała tradycja chrześcijańska wiąże ją z modlitwą nocną (gdyż to właśnie cisza nocy tworzy najlepszy klimat do tego, aby modlić się słowem). W niektórych sytuacjach godzina czytań może przekształcić się w oficjum wigilijne, poprzez które modląca się wspólnota wchodzi w celebrację uroczystości lub niedzieli, wypełniając niejako liturgią każdy jej moment i nawiązując przez to do pierwotnej tradycji monastycznej.

Na strukturę godziny czytań składają się: werset wprowadzający, hymn, psalmodia, werset wprowadzający w czytania, czytania wraz z responsoriami oraz modlitwa końcowa. W niedziele, uroczystości i święta strukturę tę dopełnia śpiew hymnu Te Deum.

Jednak bez wątpienia najważniejszym elementem godziny czytań jest psalmodia (którą tworzą trzy jednostki) oraz dwa obszerne czytania. To właśnie na tych elementach opiera się cały sens i znaczenie godziny czytań jako jednej z podstawowych godzin kanonicznych codziennego oficjum.

Psalmy godziny czytań: ich dobór i znaczenie

Skoro najważniejszą częścią godziny czytań jest właśnie słowo Boże, to wszystkie inne elementy jej struktury do medytacji i refleksji nad tym słowem powinny prowadzić. Taka jest więc rola psalmów. Mimo że psalmy godziny czytań są autonomiczne i poza uroczystościami i szczególnymi sytuacjami nie mają łączności tematycznej z czytaniami, to jednak plasują one proklamację słowa Bożego i medytację nad nim w kontekście chwały i modlitwy oraz ukazują wielkie dzieła Boga dokonane w historii zbawienia. Ogólne wprowadzenie do Liturgii godzin w następujący sposób ukazuje rolę psalmów w odnowionej godzinie czytań w kontekście innych elementów jej struktury: „Godzina czytań podaje do rozważenia ludowi Bożemu [...] obfity skarbiec Pisma Świętego oraz najpiękniejsze teksty autorów pism dotyczących życia duchowego [...]. Godzina czytań obejmuje także psalmy, hymn, modlitwę oraz inne jeszcze części, jest więc naprawdę godziną modlitewną. Modlitwa bowiem powinna towarzyszyć «czytaniu Pisma Świętego, ponieważ w ten sposób nawiązuje się rozmowa między Bogiem i człowiekiem, bo do Niego się zwracamy, gdy się modlimy, Jego słuchamy, czytając słowo Boże” (OWLG 55-56).

Psalmy wyznaczone do godziny czytań zostały rozłożone na cztery tygodnie podobnie do psalmów innych godzin kanonicznych (poza kompletą), a w księdze Liturgii godzin znajdują się one w Psałterzu w układzie czterotygodniowym. Zgodnie z poleceniem Konstytucji o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, psalmodia Godziny czytań została znacznie ograniczona w porównaniu z przedsoborowym Matutinum. Więcej miejsca i znaczenia zyskały natomiast czytania (por. KL 89c). Dzięki temu struktura tej godziny kanonicznej lepiej wyraża jej sens i znaczenie. Psalmy są modlitewnym wprowadzeniem w słuchanie słowa Bożego i rozważanie go w duchu całej tradycji Kościoła.

Inaczej niż jest to w przypadku psalmów jutrzni i nieszporów, w godzinie czytań psalmy zostały rozmieszczone zwykle według ich numeracji w psałterzu biblijnym, a nie zgodnie z ich znaczeniem teologicznym. W godzinie czytań umieszczono więc przede wszystkim psalmy należące do tradycyjnego już zbioru psalmów porannych (Ps 1-109). Jedynie na poszczególne niedziele i piątki dobrano takie teksty, których treść odpowiada znaczeniu teologicznemu tych dwu dni. Psalmy niedzieli to przede wszystkim psalmy odczytywane w kluczu paschalnym i interpretowane jako zapowiadające i opisujące tajemnicę zmartwychwstania Chrystusa. Przykładem może być tutaj niedziela pierwszego tygodnia Psałterza. Psalmodię otwiera Ps 1 z antyfoną Krzyż Chrystusa jest drzewem życia. Alleluja oraz sentencją patrystyczną zaczerpniętą z Listu Barnaby i bezpośrednio odwołującą się do sakramentu chrztu świętego: Błogosławieni, którzy mając nadzieję w krzyżu, zanurzyli się w wodzie. Drugim psalmem godziny czytań niedzieli pierwszego tygodnia jest Ps 2 należący do najbardziej charakterystycznych tekstów mesjańskich Psałterza i całego Starego Testamentu. Sentencja, jaka mu towarzyszy, odwołuje się do jego paschalnej interpretacji dokonanej przez pierwszą wspólnotę chrześcijańską w Jerozolimie: Zeszli się rzeczywiście przeciw świętemu Słudze Twemu, Jezusowi, którego namaściłeś (Dz 4,27). Psalmodię zamyka Ps 3, któremu jako sentencja towarzyszą słowa św. Ireneusza odwołujące się do zmartwychwstania Chrystusa: Zasnął snem ogarnięty, lecz się obudził, bo Pan Go wspomógł.

Piątek w tradycji chrześcijańskiej jest dniem, w którym misterium paschalne Chrystusa przybiera obraz Jego męki i śmierci na krzyżu. Z tego względu jest drugim dniem tygodnia obok niedzieli, który ma szczególny wymiar liturgiczny. Ogólne wprowadzenie do Liturgii godzin w punkcie 140. wyraźnie zaznacza, że do oficjum piątku dobrano odpowiednie psalmy. Są to przede wszystkim psalmy pokutne i psalmy zapowiadające mękę Pańską. Przykładem niech będzie znów pierwszy tydzień Psałterza, gdzie w piątkowej godzinie czytań Kościół śpiewa Ps 35 z sentencją: Zebrali się... i odbyli naradę, żeby Jezusa podstępnie ująć i zabić (Mt 26,3.4) oraz antyfonami wskazującymi na interpretację pasyjno-pokutną tego psalmu.

W pozostałe dni tygodnia psalmy dobierane są zgodnie z ich numeracją w Psałterzu biblijnym, z wyjątkiem tych psalmów, które zostały użyte w innych godzina kanonicznych. Własne psalmy posiadają jedynie Triduum Paschalne oraz dni oktawy Wielkanocy i Narodzenia Pańskiego, a także uroczystości i święta (por. OWLG 62).

Czytania: ich podział, charakter i rola

Pierwsze z dwóch czytań godziny czytań zaczerpnięte jest zawsze z Pisma Świętego. Natomiast drugie pochodzi z wielkiego skarbca literatury patrystycznej, duchowej, hagiograficznej lub z nauczania Magisterium Kościoła.

a) Pierwsze czytanie: biblijne

Dokumenty Soboru Watykańskiego II bardzo wyraźnie mówią o szerokim i hojnym otwarciu dla wiernych skarbca słowa Bożego w liturgii (por. KL 40; 51; KO 25). Właśnie dlatego rozszerzenie lekcjonarza biblijnego w godzinie czytań jest owocem podkreślenia roli Pisma Świętego w liturgii oraz odkrycia tego, co Benedykt XVI nazwał sakramentalnym charakterem słowa Bożego (adhortacja apostolska Verbum Domini 56). Słowo Boże w liturgii ma ogromne znaczenie. To ono zwołuje wspólnotę wiernych i sprawia, że staje się Kościołem Jezusa Chrystusa. W słowie Bożym proklamowanym w liturgii realizuje się rzeczywista obecność Chrystusa (por. KL 7). Szczególną rolę słowo Boże odgrywa w liturgii godzin, gdyż w modlitwie chrześcijańskiej wszystko winno wypływać i opierać się właśnie na nim. To słowo Boże staje u podstaw codziennej medytacji i ze słowa Bożego wypływają radość i pokój, wdzięczność i miłość, zaufanie i prośba (por. OWLG 55-56).

Czytania biblijne w godzinie czytań zostały dobrane w taki sposób, aby tworzyły pewnego rodzaju uzupełnienie i pogłębienie lekcjonarza mszalnego (por. OWLG 55). W ten sposób w ciągu jednego cyklu czytań liturgicznych w godzinie czytań Kościół proklamuje fragmenty praktycznie wszystkich ksiąg Pisma Świętego, także teksty dłuższe i trudniejsze, które nie znajdują miejsca we Mszy Świętej (por. OWLG 146). Dzięki temu w liturgii godzin i we Mszy Świętej co roku czyta się cały Nowy Testament. Teksty starotestamentalne zostały natomiast tak dobrane, aby prowadziły do pełnego zrozumienia zarówno historii zbawienia, jak i istoty modlitwy chrześcijańskiej.

Czytanie biblijne w godzinie czytań kończy się responsorium ukazującym centralną ideę przeczytanego dopiero tekstu. Ma ono na celu powiązanie usłyszanego słowa Bożego z całością historii zbawienia, ukazanie łączności między Starym i Nowym Testamentem, przemienienie czytania w modlitwę oraz ożywienie czytania pięknem poezji (por. OWLG 169)

b) Drugie czytanie: patrystyczne lub hagiograficzne

Sformułowanie „czytanie patrystyczne” w odniesieniu do drugiego czytania godziny czytań należy rozumieć w szerokim sensie, gdyż obejmuje ono zarówno teksty ojców Kościoła, jaki i pisarzy kościelnych różnych epok (także współczesnych), dokumenty Magisterium oraz dzieła, które można nazwać klasycznymi dla duchowości chrześcijańskiej. W uroczystości, święta i wspomnienia świętych jako drugie czytanie bardzo często figuruje fragment o charakterze hagiograficznym opisujący życie i chrześcijańskie świadectwo poszczególnych świętych.

Na lekcjonarz patrystyczny godziny czytań składa się bardzo bogata antologia tekstów zaczerpniętych w ogromnej większości z pism autorów zachodnich i wschodnich sprzed VIII wieku. Teksty czytania patrystycznego wiążą się albo z okresem liturgicznym, albo z tematyką czytania biblijnego (czasem bardzo wyraźnie, innym razem w dość luźny sposób). Godnym uwagi jest także fakt, że w godzinie czytań można znaleźć niemalże w całości i czytane na zasadzie lectio semicontinua niektóre fundamentalne pisma chrześcijańskie epoki ojców Kościoła. Są nimi: Listy św. Ignacego z Antiochii, List do Koryntian Klemensa Rzymskiego, O modlitwie Pańskiej św. Cypriana, Katechezy mistagogiczne św. Cyryla Jerozolimskiego, List do Proby św. Augustyna, czy Kazania o błogosławieństwach św. Leona Wielkiego. Warto także zauważyć, że najczęściej czytanym autorem jest św. Augustyn,  lecz w odnowionej po Soborze Watykańskim II Liturgii godzin znajduje się bardzo dużo tekstów ojców z tradycji wschodniej, najczęściej bliskich początkom chrześcijaństwa.

Oprócz tekstów ojców w drugim czytaniu godziny czytań można znaleźć także fragmenty dzieł doktorów Kościoła oraz innych pisarzy chrześcijańskich pochodzących z różnych epok, także bliskich współczesności. Niektórzy z nich to postacie mniej znane, co wcale nie przesądza, że ich teksty i myśli są mniej ważne czy teologicznie uboższe.

Podsumowując, należy podkreślić, że zdecydowana większość teksów patrystycznych w godzinie czytań to komentarze do różnych ksiąg Pisma Świętego. Ich celem jest rozważanie słowa Bożego, które Kościół podaje w swojej tradycji. To właśnie sposób interpretacji Pisma Świętego praktykowany przez wieki w Kościele ukazuje bogactwo słowa Bożego oraz jego prawdziwego ducha, autentycznie kościelnego i katolickiego (por. OWLG 163-164). To właśnie dzięki liturgii i celebracji Kościół nieustannie bardzo mocno podkreśla, że egzegeza o charakterze naukowym i krytycznym nie jest jedynym sposobem odczytywania i interpretacji tekstów biblijnych.

W uroczystości, święta i wspomnienia świętych drugie czytanie pochodzi najczęściej z literatury hagiograficznej. Nie chodzi w nim jednak wcale o budujące, legendarne i cudowne opowiadania o życiu i działalności konkretnych świętych (por. KL 92c). Czytania hagiograficzne to najczęściej teksty, które wyszły spod pióra danego świętego lub dokumenty o charakterze teologicznym, duchowym i historycznym ukazujące piękno świętości rozumianej jako życie w bliskości Chrystusa (por. OWLG 166-167). Dzięki temu w godzinie czytań bardzo często medytowane są akta męczenników pochodzące ze starożytności chrześcijańskiej, pisma samych świętych, świadectwa osób im współczesnych, dokumenty i źródła historyczne, fragmenty dzieł patrystycznych czy wypowiedzi Magisterium Kościoła. Wszystko to pozwala na bardziej bezpośredni i głęboki kontakt z postaciami i dziełami konkretnych świętych, których sylwetki Kościół stawia jako przykłady życia prawdziwie chrześcijańskiego.

Responsorium odmawiane po drugim czytaniu ma nieco inny charakter niż responsorium towarzyszące czytaniu biblijnemu. W tym przypadku nie jest ono tak ściśle powiązane z treścią czytania patrystycznego lub hagiograficznego, co sprzyja bardziej swobodnej medytacji nad przeczytanym tekstem (por. OWLG 170).

Posumowanie: godzina czytań medytacją nad usłyszanym słowem

Jako część codziennego oficjum godzina czytań jest prawdziwą liturgią, której głównym celem jest modlitewna medytacja słowa Bożego w świetle autentycznej tradycji Kościoła. Modlitwa psalmami wprowadza w słuchanie słowa i przyjęcie go jako światła, którym ma się kierować Kościół. Słowo zaś domaga się interpretacji i odczytania w duchu autentycznej tradycji, tak jak interpretował i odczytywał je Kościół przez wieki. Stąd struktura odnowionej po Soborze Watykańskim II Godziny czytań jest bardzo przejrzysta i umożliwia rzeczywiste spotkanie modlącej się wspólnoty z Bogiem, który mówi do swojego Kościoła dzisiaj i teraz.

opr. ab/ab