Ambiwalencja wyobraźni

W czasie moich studiów na jednym z wykładów z logiki profesor wyjaśnił zasady wnioskowania indukcyjnego a następnie zapytał: jakiego koloru kruka trzeba zobaczyć, aby obalić zasadę, iż wszystkie kruki są czarne?". Pomarańczowo - niebieskiego, odpowiedziałem. Od dziecka lubiłem łamać schematy i cieszyć się moją wyobraźnią. To chyba z tego powodu jestem przekonany, że jeśli czarny kot przebiegnie mi drogę, to ten kot będzie miał pecha.

Intrygująca wyobraźnia

Wyobraźnia jest intrygującym zjawiskiem. Można ją określić jako zdolność człowieka do przedstawiania sobie osób, rzeczy czy wydarzeń, które nie są odbiciem aktualnej percepcji. Percepcja jest bowiem rejestrowaniem obiektywnej rzeczywistości. Wyobraźnia natomiast jest psychicznym tworzeniem subiektywnej rzeczywistości według - używając języka Adlera - logiki prywatnej danej osoby.

Badania ludzkiej wyobraźni podejmowane są we wszystkich niemal naukach o człowieku: w medycynie, antropologii, filozofii, psychologii, pedagogice, seksuologii, socjologii. Platon wierzył, iż siedliskiem wyobraźni jest wątroba, jako narząd błyszczący, w którym odbijać może się rzeczywistość jak w rozmazanym lustrze. F. Bacon określił ludzką wyobraźnię jako zdolność przeprowadzania "nielegalnych małżeństw i rozwodów" między rzeczami. Francuski psychoanalityk J. Lacan był przekonany, że podstawową treścią ludzkiej wyobraźni są fałszywe wyobrażenia danego człowieka na temat samego siebie.

Wyobraźnia intryguje także wychowawców. Zdajemy sobie bowiem sprawę, że treści pojawiające się w wyobraźni nie są czymś przypadkowym. Stanowią jedno z ważnych zwierciadeł sytuacji wychowanka oraz czasów, w których żyje.

Destrukcyjne aspekty wyobraźni

Wyobraźnia - jak wszystko w człowieku - odsłania swoje podwójne oblicze. Może ona spełniać funkcję pozytywną, np. diagnostyczną, poznawczą, motywacyjną a nawet terapeutyczną. S. Isaacs twierdzi, że bogactwo, głębia i precyzja myślenia danej osoby zależy od jakości i plastyczności jej wyobraźni a także od zdolności do konfrontowania własnej wyobraźni z obiektywną rzeczywistością. Wyobraźnia jest zatem cennym pomostem między potrzebami i przeżyciami danej osoby a rzeczywistością zewnętrzną. Może jednak stać się źródłem zagrożeń. Może przybrać wręcz destrukcyjny charakter. Popatrzmy na niektóre przykłady.

Wyobraźnia jako psychiczna obrona

Destrukcyjne działanie wyobraźni pojawia się wtedy, gdy staje się ona mechanizmem obronnym i sposobem reagowania na frustracje. S. Freud wyodrębnił w człowieku dwie wielkie siły: eros i tanatos (pęd ku życiu oraz pęd ku śmierci), czyli energię seksualną oraz energię agresywną. Ta ostatnia jest jednym ze źródłem destrukcyjnej strony ludzkiej wyobraźni. M. Klein potwierdziła istnienie destrukcyjnej wyobraźni nawet u niemowląt.

Tego typu wyobraźnia nie rozwiązuje problemów danej osoby lecz je powiększa. Wyobrażenia agresywne mogą przynosić chwilową ulgę ale jednocześnie powodują poczucie winy, lęk przed karą i zemstą ze strony innych, prowadzą do napięć i konfliktów psychicznych. Zwłaszcza, że w wyobraźni miłość i nienawiść do tych samych osób, rzeczy czy sytuacji łączy się ze sobą znacznie intensywniej niż w życiu realnym.

Komercjalizacja wyobraźni

Źródłem destrukcyjnego działania wyobraźni jest także jej komercjalizacja. Chodzi tu zwłaszcza o działanie mass mediów, które nie tylko ujednolicają i okaleczają wyobraźnię - o czym świadczy choćby ujednolicenie gustów, słownictwa czy zachowań nastolatków - lecz także manipulują ludzką wyobraźnią dla celów komercyjnych. Przejawem takiej manipulacji jest koncentrowanie wyobraźni człowieka na jego cielesności i emocjonalności, gdyż w tych sferach najłatwiej jest wytworzyć sztuczne potrzeby.

Takie działania prowokują wyobraźnię, w której rzeczy i emocje są ważniejsze od osób i życia. Wyobraźnię, w której działania oderwane są od ich naturalnych i nieuchronnych konsekwencji. Wyobraźnię, która czyni z człowieka postać z komiksów a ludzkie życie redukuje do poziomu gry komputerowej. Wyobraźnię, która prowadzi do dramatycznego zawężenia pragnień a przez to do uzależnień od określonych substancji chemicznych, od osób, popędów, rzeczy czy sytuacji.

Niebezpieczne iluzje

Najgroźniejszym przejawem destrukcyjnego działania wyobraźni jest sytuacja, w której przestaje być ona wyrazem kreatywności czy inteligencji danej osoby a staje się formą ucieczki od trudnej rzeczywistości w świat miłych iluzji. Destrukcyjność wyobraźni zaczyna się tam, gdzie wyobraźnia nie poszerza kontaktu z rzeczywistością lecz zastępuje rzeczywistość.

U wielu nastolatków i dorosłych powoduje to nie tylko niepokojący irracjonalizm wyobraźni lecz także irracjonalizm myślenia oraz postępowania. Często spotykam się u młodych ze strukturą myślenia typu: wiem, że nie istnieje łatwe szczęście (bez miłości, prawdy, odpowiedzialności, moralności, wewnętrznej dyscypliny) a mimo to postępuję tak, jakby łatwe szczęście istniało (bo tak jest przyjemniej i łatwiej).

Konsekwencją tego typu irracjonalizmu myślenia i postępowania są różne formy uzależnień i cierpienia. Ale właśnie o to chodzi w komercyjnej manipulacji wyobraźnią, gdyż na ludziach nieszczęśliwych, uzależnionych, o naiwnej i magicznej wyobraźni, można najwięcej i najłatwiej zarobić. Nieszczęśliwi i naiwni kupią przecież nie tylko alkohol, narkotyki, pornografię, antykoncepcję, leki psychotropowe czy tabletki odchudzające ale dosłownie wszystko, gdyż wierzą, że posiadanie określonych rzeczy czy doznanie określonych przeżyć zapewni im szczęście.

Polityczne manipulacje wyobraźnią

Źródłem destrukcyjnego działania wyobraźni mogą być także manipulacje polityczne. Najczęściej stosowanym obecnie mechanizmem takiej manipulacji wyobraźnią jest sugerowanie, że demokracja i tolerancja są wartościami najważniejszymi i absolutnymi. Ci, którzy ulegają tego typu manipulacji, wyobrażają sobie, że decyzje podjęte większością głosów są zawsze słuszne oraz że wszystkie sposoby postępowania są jednakowo dobre i dlatego należy je tolerować.

Okazuje się, że polityczna manipulacja wyobraźnią nie szczędzi nawet ludzkiej seksualności. Jeden ze znanych polskich seksuologów twierdzi wprost, że w nowoczesnym wychowaniu seksualnym "zdrowie seksualne oznacza połączenie seksualności człowieka ze zdrowiem w jego politycznym, społecznym, kulturowym i osobowym aspekcie". Seksualność danego człowieka jest w tej wizji zdrowa jeśli najpierw i przede wszystkim podporządkuje się ją określonym celom czy partiom politycznym.

Psychologiczne manipulacje wyobraźnią

Żyjemy w czasach, w których nawet niektóre kierunki psychologiczne promują to, co zaburza zdrowie psychiczne. Coraz częściej kontakt z psychologiem prowadzi danego człowieka do nadkoncentracji na cielesności i emocjonalności kosztem pozostałych wymiarów ludzkiego życia. Tego typu zawężenie rzeczywistości i wyobraźni prowadzi do zawężenia pragnień i aspiracji a to z kolei prowadzi do niepokojów, konfliktów i uzależnień.

Niektórzy psycholodzy wprowadzają swoich klientów w świat iluzji, np. postulując, że powinni oni wytworzyć pozytywny obraz samego siebie. Psycholodzy wiedzą bowiem, że łatwiej jest zmienić myślenie niż postępowanie. Ale tego typu "pomoc" psychologiczna jest szkodliwa, gdyż pozytywne powinno być zachowanie danego człowieka oraz jego postawa wobec siebie i innych. Natomiast jego wyobrażenia na temat samego siebie nie powinny być ani pozytywne ani negatywne lecz po prostu prawdziwe.

Wychowywanie wyobraźni

Formy i treści wyobraźni w zasadniczy sposób kształtują się w okresie dzieciństwa i dojrzewania. Rodzice i inni wychowawcy powinni zatem interesować się także tym aspektem aktywności wychowanków. Pierwszym zadaniem wychowawców jest stwarzanie szansy, by dzieci i młodzież mogli wyrażać własną wyobraźnię, np. poprzez gry, rysunki, twórczość literacką czy osobiste rozmowy. Empatyczny wychowawca ma wtedy szansę, by lepiej poznać i zrozumieć wychowanków a przez to może im udzielić bardziej kompetentnej pomocy wychowawczej.

Zadaniem drugim jest pomaganie wychowankom, by przezwyciężali destrukcyjne treści i formy własnej wyobraźni a także by uwalniali się od bodźców czy sytuacji, które tego typu wyobrażenia prowokują.

Istotnym zadaniem jest ponadto promowanie wyobraźni inteligentnej i twórczej, która ułatwia wychowankowi nie tylko poszerzone i pogłębione spojrzenie na świat ale także na samego siebie. Żyjemy bowiem w czasach, w których młodzi z reguły dokładniej poznają i rozumieją otaczający ich świat niż własną rzeczywistość.

opr. mg/mg