Krótko o filozofii Boga

Peter Vardy

KRÓTKO O FILOZOFII BOGA

Copyright © Wydawnictwo WAM 2004

Słowo wstępne

Nauczyciele teodycei (filozofii Boga) dobrze znają trudności związane z jasnym i przystępnym przedstawieniem wykładanej problematyki studentom filozofii i teologii. Teodycea jest dziedziną wymagającą wszechstronnej kompetencji, dobrej znajomości podstawowych zagadnień filozoficznych i teologicznych oraz elementarnej wiedzy dotyczącej obrazu świata kształtowanego przez nauki przyrodnicze. Może z tego powodu na rynku nie ma zbyt wielu przystępnych podręczników do teodycei i filozofii religii.

Książka Petera Vardy'ego, The Puzzle of God (1990), której polskie wydanie przygotowało Wydawnictwo WAM na podstawie poprawionego wydania angielskiego z 1999 roku, wypełnia więc dotkliwą lukę. Co więcej, jest to książka napisana przez długoletniego wykładowcę w Heythrop College w Londynie, uznanego dydaktyka i autora, który prócz wspomnianej pracy napisał jeszcze kilka innych, noszących tytuł zaczynający się od słów The Puzzle of... Dydaktyczna przejrzystość oraz prosty język narracji, które stanowią jeden z celów, jaki autor sobie stawia w Zagadce Boga, został niewątpliwie osiągnięty; stanowi on o sile prezentowanej książki. Drugą cechą książki jest jej mocne osadzenie w dyskusjach na temat semantycznego realizmu i antyrealizmu, które w XX wieku na długo zadomowiły się w anglosaskiej filozofii (języka i analitycznej).

Na tle sporu realistów z antyrealistami umieszcza Vardy problematykę Boga. Oznacza to, że jego pierwszorzędnym zadaniem jest tropienie sensów, możliwych i domniemanych znaczeń pojęć i zdań, jakich używamy w dyskursie religijnym. Już na samym początku dowiadujemy się, że w odniesieniu do paradygmatycznego zdania: „Bóg istnieje” spór nie został dotychczas rozstrzygnięty. Wedle ujęcia realistycznego, twierdzi Vardy, zdanie to oznacza, że niezależnie od języka, którego używamy, istnieje prosta, nieskończona i wieczna (ewentualnie odwieczna) istota, którą nazywa się Bogiem. Zgoła inaczej jest w ujęciu antyrealistycznym. Antyrealista sądzi, że zdanie to ma ustalone znaczenie jedynie w obrębie języka religijnego, którym posługują się wierzący. Jest prawdziwe, bo jest spójne z całą siatką przekonań wierzących.

Zasygnalizowane przeciwstawienie służy Vardy'emu za układ odniesienia, w którym umieszcza całą gamę zagadnień typowych dla filozofii Boga i filozofii religii, jak np.: argumenty na istnienie Boga, zagadnienia wszechmocy i wszechwiedzy Bożej, kwestię działania Boga w świecie oraz zagadnienie modlitwy i cudów. Książka jest ciekawa, napisana z polotem i poczuciem humoru, lecz znakomity autor nie ustrzegł się potknięć. Przede wszystkim, napięcie realizm semantyczny — antyrealizm semantyczny tak zdominowało jego rozważania, że miejscami ma się wrażenie, jakby dopuszczał się „grzechu” anachronizmu, odczytując w świetle semantycznym autorów starożytnych i średniowiecznych. Wolno mu było tak zrobić, lecz w książce brakuje wyraźnego odróżnienia tego, co semantyczne od tego, co epistemologiczne i ontologiczne. I jeśli teza realizmu ontologicznego pociąga za sobą tezę realizmu epistemologicznego i semantycznego, to w odwrotnym kierunku wynikanie nie zachodzi. Odnoszę wrażenie, że Vardy nie zawsze o tym pamięta.

Druga wątpliwość, związana jest z jednym z celów, który Vardy sobie postawił. Pisze on w Liście do czytelnika, że w książce nie padną żadne odpowiedzi. Wydaje się, że książce dydaktycznej — choćby to była praca z fi- lozofii religii — cel taki nie powinien w ogóle przyświecać. Wbrew temu lektura Zagadki Boga może spełnić z naddatkiem oczekiwania nieprzygotowanego czytelnika. Ponieważ Vardy dość często zostawia go bez wyraźnej wskazówki co do ewentualnego rozwiązania, czytelnik pozostaje w labiryncie atrakcyjnie tłumaczonych pojęć, którym musi poświęcić całą swoją uwagę. Paradoksalnie taki właśnie tekst może stanowić dobre wprowadzenie w terminologię, skutecznie ucząc rozumienia filozoficzno-teologicznego języka. Jak na książkę wprowadzającą nie jest to wcale rzecz mała.

Stanisław Wszołek

List do Czytelnika

Drogi Czytelniku!

Przez wieki całe poeci, dramaturdzy, prorocy, pisarze i święci dążyli do przekazania światu rzeczywistości Boga. Dziś w dobie rozumu ich głosy przycichły. Mimo to, odwieczne pytania nadal rzucają nam wyzwanie i kpią sobie z naszego krótkiego życia.

Niniejsza książka próbuje przedstawić, w sposób jasny i prosty, główne cechy wielu kluczowych dyskusji na temat rzeczywistości Boga oraz tego, jak należy Boga rozumieć. Nie padną tu żadne odpowiedzi — celem książki jest raczej pomóc Ci, Czytelniku, w samodzielnym przemyśleniu tych zagadnień. Tam, gdzie pojawia się specjalistyczna terminologia, jest ona zdefiniowana tak, że nie wymaga uprzedniej wiedzy czy lektury.

Poszukiwanie prawdy nigdy nie jest łatwe. Zawsze łatwiej i bezpieczniej nie zastanawiać się i zadowolić się tym, czego jesteśmy pewni. Jednak, niezależnie od tego, czy jesteśmy ludźmi wierzącymi czy nie, wątpliwości i problemy dotyczące naszej własnej sytuacji wkradają się do naszego umysłu, choćbyśmy nie wiem jak bardzo unikali myślenia o nich. Jeśli istnieje Bóg-Stwórca, to z pewnością Bóg stworzył nasz umysł, żadne więc poszukiwanie prawdy nie powinno nas od Boga odwodzić. Jeśli Boga-Stwórcy nie ma, to tylko na sobie możemy polegać. Poszukiwanie prawdy i sensu to jedna z niewielu rzeczy, które przetrwają w przemijającym świecie. Jak mówi Księga Przysłów na temat mądrości:

Karcenie moje nabądźcie, nie srebro,

raczej wiedzę niż złoto najczystsze.

Bo Mądrość cenniejsza od pereł,

i żaden klejnot nie jest jej równy.

(Prz 8, 10-11)

Niniejsza książka jest małą próbą pomocy w poszukiwaniu (z)rozumienia. Poszukiwanie to nigdy się całkiem nie zakończy, nie oznacza to jednak, że nie należy podjąć takiej próby. Mam nadzieję, że poszukiwanie to będzie dla Ciebie, [Czytelniku], równie fascynujące i warte zachodu, jak dla mnie.

Pierwszy raz wydano tę książkę w 1990 roku, w 1995 wydanie zostało poprawione i zaopatrzone w nowe posłowie, a w 1999 książka została w znacznym stopniu przepracowana. Przez te lata wykładałem w Heythrop College, który jest częścią Uniwersytetu Londyńskiego i specjalizuje się w filozofii i teologii. Mam ogromny dług względem Heythrop oraz wszystkich poznanych tam przyjaciół, a także względem innych osób, za ich rady i prowadzone przez wiele lat wspólne dyskusje.

Peter Vardy

Heythrop College, Uniwersytet Londyński

Zesłanie Ducha Świętego 1999

opr. mg/aw